پیدایش و تاریخچه مس

مس براي تعدادي از تمدن‌هاي قديمي ثبت شده، شناخته شده بود و تاريخ استفاده از آن حداقل به 10000 سال پيش مي‌رسد. در طول دوره‌ي ماقبل تاريخ كالكوليتيك (Chalcolithic) [برگرفته از كالكوس (Chalkos) كلمه يوناني معادل مس] انسان دريافت كه چگونه مس را استخراج كند و از آن تزئينات و ابزارآلات بسازد . نزديك به 5000 سال، مس تنها فلز شناخته شده توسط بشر بود. مس بعد از طلا، اولين عنصري است كه توسط بشر كشف شد و ابزارآلات مسي كشف‌شده قدمتي در حدود 5000 سال پيش از ميلاد مسيح را نشان مي‌دهند . كشف مس در پايان عصر حجر و با شروع عصر مس همراه بود، عصري كه در آن بشر از طريق كوبيدن برروي مس طبيعي، ابزارآلات مورد نياز خود را تهيه مي‌كرد. كشف مس از نظر تاريخي به 18000 سال قبل از ميلاد مسيح برمي‌گردد. در مصر، اين عنصر از 12000 سال قبل از ميلاد و در اروپا از 4000 سال قبل از ميلاد شناخته شده است (جنسن و بيتمن، 1981).

مشاهدات باستان‌شناسي نشان‌مي‌دهد كه قدمت استفاده از مس به‌عنوان وسيله‌اي زينتي در غرب آسيا مربوط به ده هزار سال قبل مي‌باشد. آويزه‌ي مسي متعلق به سال 8700 قبل از ميلاد يكي از قديمي‌ترين آثار مسي است كه در شمال عراق کنوني پيدا شده است. 

نشانه‌هايي مبني بر ذوب و خالص‌نمودن مس از اکسيدهاي آن مانند مالاکيت و آزوريت تا سال 5000 قبل از ميلاد وجود دارد. در عوض اولين نشانه‌هاي استفاده از طلا تقريباً به 400 سال قبل از ميلاد بر‌مي‌گردد. در هزاره‌ي چهارم تا هزاره‌ي سوم قبل از ميلاد، كارگران به استخراج مس از معدن هوئلوا (Hielva) اسپانيا مبادرت مي ورزيده‌اند در همين دوره استفاده از كالكوسيت، كالكوپيريت، بورنيت و سولفورها، صنعت مس را وارد مرحله‌ي تازه‌اي كرد . در هزاره‌ي چهارم قبل از ميلاد، استفاده از كاني‌هاي اكسيدي مس و احياي آن توسط زغال چوب ابداع و رايج گرديد.
از مهم‌ترين حوادث تاريخي تعيين‌كننده در مسير تكامل دانش بشر در زمينه‌ي استفاده از مس، كشف چگونگي توليد آلياژ برنز مي‌باشد. با كشف اين مسئله كه از تركيب مس و قلع آلياژ برنز به‌دست مي‌آيد، عصر ديگري در تاريخ يعني عصر برنز آغاز شد كه حدوداً به 2500 قبل از ميلاد مربوط مي‌شود و تا آغاز عصر مفرغ، پايه‌گذاري شده است. همچنين مي‌توان به كشف چگونگي استخراج مس از سنگ معدن، تقريباً همزمان با كشف برنز و همچنين اختراع برنج از تركيب مس و روي در حوالي سال‌هاي 600 تا 1000 قبل از ميلاد اشاره كرد.
وجود مس به صورت طبيعي و ويژگي مطلوب سهولت شكل‌پذيري يا چكش‌خواري اين فلز با ابزار ابتدائي كه امكان ساخت ابزار صنعتي، زينت‌آلات، لوله و مخازن آب، سكه، شمشير، مجسمه و مانند آن را در دوران باستان فراهم مي‌نمود، اين فلز را به صورت مهم‌ترين ماده در توسعه‌ي تمدن بشر درآورد. مدارك موجود نشان مي‌دهد تا اواخر سال‌هاي 1800 ميلادي كاربرد مس به‌طور نسبي محدود بوده است. با اختراع داينامو، تلگراف، تلفن، برق و خطوط انتقال نيرو در اواخر قرن نوزدهم، سيم به يك محصول نهايي بسيار با اهميت تبديل شد و فلز مس به عنوان يك هادي صنعتي مهم از توجه بسيار برخوردار شد .

سر رونالد پيرين در كتاب خويش به نام «مس و آناتومي يك صنعت» مس را به‌عنوان يكي از فلزاتي كه از آغاز تمدن توسط آدمي به‌كار گرفته شده، شناخته و از دره‌ي تيمنا (Timna) در بخش غربي صحراي عدبه در فلسطين اشغالي به عنوان گهواره‌ي اين صنعت نام برده است. دره تيمناي فلسطين اشغالي تامين‌كننده‌ي مس فراعنه بوده است (در يك پاپيروس مصري كاربرد مس براي درمان عفونت‌ها و ضدعفوني كردن آب ثبت شده است). 

قبرس اكثر نياز فينيقيه، يونان و روم به مس را تامين مي‌كرده است. كلمه Copper (مس) از كلمه لاتينCyprium گرفته شده است كه به‌صورت تحت لفظي به معني فلز قبرسي است. در حالي كه يونانيان عصر ارسطو با برنج، به عنوان يكي از آلياژهاي مس آشنا بودند، اما در زمان امپراتوري آگوستوز بود كه برنج ساخته شد.
مصنوعات مسي و برنزي که از شهرهاي سومري و مصنوعات ساخته شده از مس و آلياژ آن با قلع كه در مصر يافت شده تقريباً متعلق به 3000 سال قبل از ميلاد هستند. در يکي از اهرام يک سيستم لوله‌کشي با مس پيدا شده که مربوط به5000 سال پيش است. مصريان دريافتند افزودن مقدار کمي قلع، قالب‌گيري مس را آسان‌تر مي‌کند، لذا آلياژهاي برنزي که در مصر کشف مي‌شوند تقريباً قدمتي همانند مس دارند. استفاده از مس در چين باستان حداقل به 2000 سال قبل از ميلاد مربوط بوده و تا 1200 سال قبل از ميلاد در اين کشور برنز مرغوب ساخته مي‌شده است. در نظر داشته باشيد چون مس به راحتي براي استفاده و کاربرد مجدد ذوب مي‌شود، دوران ذکر شده تحت تاثير جنگ‌ها و کشورگشائي‌ها قرار مي‌گيرد. مرد يخي Oetzi، که در اروپا به دقت نگهداري مي‌شود و متعلق به3200 سال قبل از ميلاد است، تبري با نوک مسي در دست دارد که درجه خلوص فلز آن 7/99% مي‌باشد. مقدار زياد آرسنيک موجود در موهاي او نشان‌دهنده‌ي ارتباط او با پالايش مس مي‌باشد. برنج براي يونانيان شناخته شده بود اما اولين بار به‌صورت گسترده توسط روميان بکار رفت. مس به خاطر زيبايي درخشانش در باستان براي ساخت آئينه استفاده مي‌شده است 
در اسطوره‌شناسي و کيمياگري فلز مس با الهه‌هاي آفروديت و ونوس پيوند دارد. همچنين در کيميا‌گري علامتي را که براي مس در نظر گرفته بودند، علامت سياره‌ي زهره (ونوس) نيز بود 
 در جنوب آمريكا تمدن‌هاي مايا، آزتگ و اينكا قبل از ورود كريستف كلمب به آمريكا از مس علاوه بر طلا و نقره استفاده مي‌كردند. در قرون وسطي مس و برنز در چين، هند و ژاپن رونق يافتند. اكتشافات و اختراعات مرتبط با برق و مغناطيس در اواخر قرن هجدهم و اوايل قرن نوزدهم كه توسط دانشمداني چون آمپر، فارادي و اهم صورت گرفت، و محصولات ساخته شده از مس به آغاز انقلاب صنعتي و سوق‌دادن مس به عصري جديد كمك كرد. امروزه مس به ايفاي نقش خود به عنوان فراهم آورنده‌ي نيازهاي اجتماع ادامه مي‌دهد 

گرچه كسلر (Kesler 1994) با تحريف تاريخ، سابقه‌ي نخستين كاشفان و كاربران مس را در خاورميانه، متوجه نقطه‌اي در درون فلسطين اشغالي دانسته است، اما حقيقت اين است كه برخي شواهد به دست آمده توسط باستان‌شناسان نشان مي‌دهد كه فلز مس براي اولين بار در ايران شناخته شد و مورد استفاده قرار گرفت. اولين كوره‌هاي ذوب اين فلز نيز توسط ايرانيان ايجاد شده است. قديمي‌ترين آثار معدني مس و بيرون آوردن مس ازکانه در رودزيا با قدمت40000 سال گزارش شده است (عبدالعظيم رضايي- تاريخ‌نگار، نويسنده، پژوهش‌گر، استاد پيشين تاريخ در دانشگاه). 
اكتشافات باستان‌شناسي و پژوهش‌هايي كه در زمينه‌ي بهره‌برداري كانسارها به‌عمل آمده، نشان مي‌دهد كه در ايران از هزاره‌ي پنجم پيش از ميلاد بهره‌برداري از كانسارها انجام مي‌شده است. مردم ايران نه تنها در اين هزاره از مواد خام معدني مس استفاده مي‌كرده‌اند، بلكه براي اولين بار به ذوب مس و استفاده از سنگ‌هاي مس دست زده‌اند.
در هزاره‌هاي سوم و چهارم پيش از ميلاد در بيشتر نقاط ايران صنعت ذوب مس وجود داشته است. در ايلام 3500 سال پيش از ميلاد، در كردستان و لرستان از هزاره‌ي دوم پيش از ميلاد و در خراسان از هزاره‌ي سوم پيش از ميلاد از مس استفاده مي‌شده است.
آثار مس در تل ابليس كرمان 6000 سال قدمت دارد. كهن‌ترين منطقه‌اي كه تاكنون آثار ذوب مس در آن بدست آمده است، تپه‌ي باستاني سيلك كاشان مي‌باشد. از حفاري‌هاي دكتر گيرشمن در سيلك، شماري ابزارآلات مسين پيش از تاريخ به‌دست آمده كه آشكارا از كهن‌ترين نمونه‌هاي به‌دست آمده از تل ابليس، قديمي‌ترند. در استان سمنان نيز آثار كارهاي شدادي چند هزار ساله به‌دست آمده است. به نظر ورتايم قديمي‌ترين كانسار مس ايران كانسار تالمسي در نزديكي انارك اصفهان است و گمان مي‌رود كه اهالي سيلك كاشان مس مورد نياز خود را از اين محل تأمين مي‌كرده‌اند (خوئي، 1378).
پس از اسلام، ابودلف جهانگرد و معدن‌شناس عرب كه در قرن چهارم در زمان سلطنت نوح ساماني از ايران ديدن كرده است، از كانسار مس نيشابور نام مي‌برد.
ابن حقول در صوره‌الارض از معادن مس خراسان نام مي‌برد و ابن ابيطار نيز به معدن مس خراسان اشاره مي‌كند.در كتاب حدودالعالم از معان مس در كوه‌هاي بين جيرفت و بم ياد شده، و ابن بطوطه جهانگرد مراكشي در سفرنامه‌ي خود به معدن مس زنجان كه با مس حاصل از آن ظروف گوناگون و پيه‌سوز مي‌ساخته‌اند اشاره كرده است. در نزهت‌القلوب نوشته شده: "معدن مس بسيار جاهاست، آنچه معروف‌تر است معدني به ولايت جيلان و آذربايجان حاصلي نيكو دارد، معدن به ديار فرغانه، معدن به كوه سبلان آذربايجان". در تنسوق‌نامه از معادن الموت و در عدايس‌الجواهر از معدن در ديار آذربايجان و در جواهرنامه از معدن مس دياربكر، روم، آذربايجان، سوس، اندلس، سيستان، نيشابور، فرنگ و كرمان نام برده شده است.

شاردن (جهانگرد فرانسوي در زمان صفويه) مي‌نويسد: "در ساري، خراسان و نزديكي قزوين مس وجود دارد. مس ايران نرم نيست و براي اينكه آنرا نرم كنند با مس سوئد و ژاپن مخلوط مي‌كنند. يك قسمت مس خارجي را با بيست قسمت مس ايران مخلوط مي‌كنند".

كمنو جهان‌گرد زمان شاه سليمان صفوي در سفرنامه‌ي خود چنين مي‌نويسد: "كرمان داراي منابع سرشاري از مس است. درگذشته سنگ معدني كه از آنجا مي‌آمد با مس ژاپن مخلوط مي‌كردند اما امروز بدون آميختن با فلز بيگانه آن‌را مصرف مي‌كنند" (شهاب‌پور، 1380).
كنت روشو شوار سفير فرانسه در ايران در زمان ناصرالدين شاه در سفرنامه‌ي خود مي‌نويسد: "مصرف مس در ايران زياد است و كمتر كشوري است كه به اين اندازه مس مصرف كند. در كاشان از همه جا بيشتر ظرف مسي تهيه مي‌شود. در ايالت خراسان مس استخراج مي‌كنند ولي اين مس به‌حالت ناتيو و يا به حالت سنگ معدني است كه مس آن‌ به‌نام مس مشهد معروف است. قيمت مس روسيه 6 كيلو 17 تومان و مس هند 6 كيلو 20 تومان و مس مشهد 6 كيلو 5/16 تومان است".

ذوب مس با استفاده از درختان بادام كوهي و پسته‌ي وحشي در ايران رايج بوده است. آشياي مسي و آلياژهاي به‌دست آمده در نقاط مختلف ايران و همچنين آثار كوره‌هاي قديمي و ابتدايي ذوب مس حاكي از آشنايي ايرانيان قديم به صنعت استخراج و ذوب مس است. اكتشافات باستان‌شناسي نشان مي‌دهد كه در ايران از هزاره‌ي پنجم پيش از ميلاد، استفاده از معادن رونق داشته است. اشياي مفرغي، طلايي و نقره‌اي به دست آمده از هزاره‌هاي بعد، گوياي پيشرفت بهره‌برداري و ذوب فلزات است. ظرف مسي با نقوش نقره‌كوب (ارتفاع 18.5 و قطر 22 سانتيمتر) متعلق به قرن ششم ه. ق. در موزه‌ي آرميتاژ موجود مي‌باشد. اين ظرف يكي از مشهورترين آثار مسي به‌دست آمده از خراسان بوده و نام سازنده‌ي آن، محل ساخت و نام سفارش دهنده به وضوح برروي آن حك شده است (كتاب گنجينه‌ي سرزمين پارس- نوشته‌ي ولاديمير لكونين و آناتولي ايوانف).
 بعد از ظهور اسلام، خصوصاً در دوره‌ي سلجوقيان و صفويان، بهره‌برداري از معادن و صنعت ذوب فلزات شكوفا بوده است.